فاطمه مداح نظری - بارندگی مقدار آبی است که از سطح خشکی ها ودریاها تبخیر می شود ودرداخل جو بطور موقت بصورت بخار ذخیره می گردد. این بخار آب موجود درجو طی فرآیندهای فیزیکی مختلف متراکم می شود وبه شکل ابر در می آیدکه پس از اشباع شدن ، قطرات آب با ذرات یخ تشکیل شده بصورت برف ، باران، تگرگ وغیره که جمعاً نزولات جوی یا بارندگی گفته می شوند دوباره به زمین برمی گردند .
بارندگی از پارامترهای مهم و در عین حال تغییرپذیرترین عامل جوی بوده و مقدار آن با توجه به موقعیت جغرافیایی منطقه و وضعیت عمومی جو در نقاط مختلف متفاوت می باشد بارندگی در سطح کره زمین دارای تغییرات مکانی و زمانی زیاد است. تغییرات بارندگی سطح کره زمین در حدود 700 تا900 میلی متر در سال برآورد شده است و این نکته حائز اهمیت است که در برخی از نواحی آن در 20 سال متوالی هیچ گونه بارندگی دریافت نمی کنند، در حالیکه در بعضی نقاط دیگر مانند چرا پونچی واقع در شمال خلیج بنگال سالانه هزاران میلی متر بارندگی دریافت می کند.
متوسط بارندگی در ایران در حدود 250 میلیمتر بوده که نسبت به بارندگی کره زمین بسیار ناچیزاست و میانگین بارندگی در استان قم نزدیک به 80 میلیمتر کمتر از میانگین بارندگی کشوری است . تغییرات مکانی بارش با ناهمواری های اصلی ایران هماهنگی خوبی نشان می دهد.
از بررسی سینوپتیکی بارندگی های ماکزیمم در استان قم ملاحظه شد که آنها عمدتا نتیجه ه تقویت و تشدید فعالیت مرکز کم فشار مونسونی سودان بوده و با ادغام این با مرکز کم فشار مدیترانه ای و تاثیر منطقه همگرایی دریای سرخ روی آنها تبدیل به سیستم دینامیکی و ترمودینامیکی گردیده است.
نتایج دیگر نشان می داد که طی دوره مورد مطالعه در مناطق مختلف استان، تعداد روزهای بارندگی سالیانه در بازه 15 - 69 است حدود 80 درصد از مجموع روزهای بارندگی استان قم با ریزش هایی در دامنه بین 0.1-5 میلی متر قرار دارد و بیشترین فراوانی مقادیر پائین بارش در مناطق کم ارتفاع نیمه شرقی استان می باشد.
محمد سلیقه عضو هیئت علمی دانشگاه تهران فرهنگ مردم قم را ناشی از آب و هوا و اقلیم خشک دانست و گفت: جبرگرایی، بی نظمی، رکود و رخوت، بی اعتمادی و بی احترامی به محیط زیست از جمله مهمترین عادات و رفتارهایی است که در میان مردم اقلیم خشک بروز پیدا میکند.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران اقلیم را مساوی آب و هوا دانست و گفت: کشور ایران و شهر قم در عرضهای میانه آب و هوایی واقع شده و در معرض عبور هیچ کدام از بادهای شرقی و غربی قرار نگرفته و به این دلیل از میزان بارندگی ثابت و تداوم وضعیت آب و هوایی برخوردار نیست.
وی با تاکید بر اینکه اگر توده هوای پرفشار در فضای ایران قرار بگیرد حتی اجازه ورود بادهای شرقی و غربی به ایران را هم نمیدهد، اظهار کرد: ایران منابع رطوبتی ندارند و باید این منابع از بیرون مرزها وارد ایران شود که در صورتی که این توده پرفشار هوای قم را تحت تأثیر قرار دهد این وضعیت ناپایدار تشدید خواهد شد.
سلیقه وضعیت آب و هوایی ایران و استان قم را ناپایدار و تحت تأثیر تغییرات جوی دانست و افزود: در دوره سرد ناوه مدیترانه روی ایران قرار میگیرد و بارشها شروع میشود که این بارشها در سالهای مختلف به میزان متفاوتی اتفاق میافتد، این بی ثباتی تا حدودی در رفتار و عادات مردم هم بروز یافته است.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ارتفاع را یکی از دلایل قابل سکونت بودن فلات ایران برشمرد و تاکید کرد: هیچ مرکز استانی به جز قم در فلات ایران زیر هزار متر نیست و همین امر سبب شده که ایران به نسبت فلات عربستان قابل سکونت باشد.
وی با تأکید بر اینکه شهر قم با ارتفاع ۹۳۲ متر از سطح دریا کمترین ارتفاع را در فلات ایران داراست، تصریح کرد: همین امر سبب شده است که شهر قم در میان شهرهای مرکزی بیشترین دما را داشته باشد، از طرفی به دلیل اینکه به ازای هر صد متر ارتفاع از سطح دریا یک و نیم درجه از دمای هوا کاسته میشود. استان قم به نسبت شهرهای اطراف مانند ساوه با ارتفاع ۹۹۸ متر، کاشان با ارتفاع ۹۸۲، دلیجان با ارتفاع ۱۵۳۰، اصفهان با ارتفاع ۱۵۷۱ و تهران به طور متوسط با ارتفاع ۱۱۰۰ دمای یک تا ۱۰ درجه گرمتر است.
سلیقه افزود: وضعیت بارش قم نیز ۲۹ درصد ضریب تغییرات دارد که در شهرهای ایران بسیار بالاست، یعنی اطمینان به بارش مردم قم بسیار کم است و در نتیجه به آبهای سطحی وابسته میشوند.
به گفته وی برخلاف گفتهها مبنی بر کاهش بارندگی در استان قم ضریب بارش قم در ۶۰ سال گذشته اصلاً منفی نبوده است و در اثر تغییرات اقلیمی بارندگی کاهش پیدا نکرده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه کشاورزی قم عمدتاً به آبهای سطحی وابسته بوده است، اظهار کرد: کشاورزی سنتی وابسته به منابع آبی قمرود بود که بارش بر این آب سطحی تأثیر زیادی داشت و اگر سالی بارندگی نداشتیم قم دچار قحطی میشد. همین عوامل جغرافیایی سبب شده بود که مردم همیشه نسبت به آینده نگران بودند.
سلیقه افزود: خشونتهای آب و هوایی گاهی تلاش میلیون سال انسان را از بین میبرد و در نتیجه این نگرانیها و بی اعتمادیها مردم را به خودشان بیشتر وابسته میکرد و این ایجاب میکرد که مردم خودشان به هم در شرایط سخت کمک کنند.
طبق پژوهشهای انجام شده کاهش حجم باران به ویژه در ده سال گذشته میزان بارندگی در کشور را مابین 230 تا 280 میلیمتر رسانده است در حالی که این رقم در دنیا به 800 تا 900 میلیمتر میرسد از این رو کشور در زمره کشورهای کم بارش در سطح جهان قرار دارد.
متاسفانه برخی از عوامل نیز بر بحران خشکسالی دامن می زند که از جمله این موارد می توان به برداشت بیش از حد و بهره برداری و استفاده نادرست از منابع و سفره های زیرزمینی آب اشاره کرد.
همچنین سرانه بالای مصرف آب در کشور و بی توجهی به تصفیه آب و افزایش آبهای آلوده و فاضلاب نیز از عوامل تشدید کننده خشکسالی به شمار می رود.
زنگ خطر اقلیم در استان قم بهصدا درآمده است؛ جایی که کاهش 90 درصدی بارشها، ثبت کمسابقه دمای 47 درجه و تداوم خشکسالی شدید، آینده منابع آبی و زیستمحیطی این منطقه را با بحرانی جدی روبهرو کرده است.
در خصوص میزان بارش نیز باید گفت که گرچه میانگین یا خط روند بارش طی این سالها تغییر افزایشی یا کاهشی مشخصی را نشان نمیدهد، اما میزان ناهنجاریهای بارشی به طور چشمگیری افزایش یافته است. سالهایی با بارشهای بسیار زیاد و سالهایی با بارشهای بسیار کم ثبت شده که این نوسانات بارشی، تأثیر تغییرات جهانی اقلیم و گرمایش زمین را بر اقلیم قم آشکار میسازد.
با افزایش دما، تأثیرات مستقیمی بر منابع آبی استان گذاشته شده است. افزایش دما سبب افزایش نیاز آبی و کاهش آورد رودخانهها، بهخصوص به دلیل کاهش بارشهای برفی در ارتفاعات بالادست، شده است.
همچنین، شدت و وقوع بارشهای سیلآسا و روانآبها نیز افزایش یافته است که این بارشها معمولاً فرصت مناسبی برای تغذیه منابع آب زیرزمینی فراهم نمیکنند و بیشتر به صورت روانآب جاری میشوند.
بر اساس شاخص SPI (شاخص خشکسالی هیدرولوژیکی آبشناسی)، بیش از 90 درصد از استان قم در شرایط خشکسالی شدید تا بسیار شدید قرار دارد.
تعداد روزهای همراه با گرد و خاک استان قم که پیش از سال 1390 در حدود 10 تا 15 روز در سال بود، اکنون به بیش از 60 تا 70 روز و در برخی سالها تا حدود 97 تا 100 روز افزایش یافته است.
