بم؛ ۲۲ سال پس از زلزله
محمد حسن فیروز علیزاده
۲۲ سال از صبح سرد و تلخ پنجم دیماه ۱۳۸۲ میگذرد؛ صبحی که زمین زیر پای مردم بم لرزید و در کمتر از چند ثانیه، شهری تاریخی، هزاران خانه و دهها هزار زندگی فرو ریخت. زلزله بم نهتنها یکی از مرگبارترین زلزلههای تاریخ ایران بود، بلکه به نمادی از آسیبپذیری شهرها، ضعف مدیریت بحران و رنج طولانیمدت بازماندگان تبدیل شد. امروز، پس از بیش از دو دهه، پرسش اصلی این است: بم در چه وضعیتی قرار دارد؟ آیا بازسازی فقط به معنای ساخت دیوار و سقف بوده یا زندگی مردم نیز ترمیم شده است؟
شهری که از نو ساخته شد، اما کامل نه
پس از زلزله، بم به کارگاهی بزرگ تبدیل شد. کمکهای ملی و بینالمللی، حضور مهندسان، نهادهای امدادی و وعدههای فراوان، امید را به شهری بازگرداند که بیش از ۹۰ درصد آن ویران شده بود. خانهها با اسکلت بتنی و آییننامههای جدید ساخته شدند و بم بهعنوان یکی از مقاومترین شهرهای ایران معرفی شد.
اما واقعیت امروز شهر نشان میدهد که بازسازی فیزیکی، الزاماً به معنای تکمیل توسعه شهری نیست. هنوز در بخشهایی از شهر، کوچههای خاکی، معابر نیمهتمام و زیرساختهای ناقص دیده میشود. شهروندان بمی میگویند که برخی محلهها از همان سالهای ابتدایی بازسازی، به حال خود رها شدهاند و تفاوت میان مناطق مختلف شهر بهوضوح قابل مشاهده است.
زیرساختها؛ پیشرفتهای ناتمام
یکی از مهمترین مطالبات مردم بم، تکمیل زیرساختهای خدماتی است. با وجود گذشت ۲۲ سال، برخی پروژههای حیاتی همچنان نیمهتمام ماندهاند. بیمارستان جدید شهر که قرار بود پاسخگوی نیازهای درمانی منطقه باشد، سالهاست با روندی کند در حال ساخت است. این موضوع باعث شده شهروندان برای خدمات درمانی تخصصی به شهرهای دیگر مراجعه کنند.
در حوزه آموزش نیز اگرچه مدارس جدید ساخته شدهاند، اما کمبود امکانات، فرسودگی برخی ساختمانها و کمبود نیروی انسانی متخصص همچنان احساس میشود. خانوادهها نگران آینده تحصیلی فرزندان خود هستند و معتقدند که آموزش، قربانی خاموش سالهای پس از زلزله بوده است.
اقتصاد بم؛ ایستاده اما شکننده
بم پیش از زلزله، شهری متکی بر کشاورزی، بهویژه تولید خرما بود. نخلستانها در زلزله آسیب دیدند، اما به مرور احیا شدند. امروز نیز خرمای بم یکی از برندهای شناختهشده کشور است. با این حال، اقتصاد شهر همچنان شکننده است.
بیکاری، بهویژه در میان جوانان، یکی از چالشهای جدی شهر محسوب میشود. بسیاری از جوانان تحصیلکرده یا به مشاغل غیرمرتبط روی آوردهاند یا ناچار به مهاجرت شدهاند. نبود صنایع پایدار، ضعف سرمایهگذاری و محدود بودن فرصتهای شغلی باعث شده بم نتواند از ظرفیتهای انسانی خود بهطور کامل استفاده کند.
زلزلهای که هنوز در ذهنها ادامه دارد
شاید مهمترین و در عین حال پنهانترین مشکل بم، زخمهای روانی بازمانده از زلزله باشد. هزاران نفر در آن حادثه عزیزان خود را از دست دادند. کودکانی که آن روز یتیم شدند، امروز خود والدین نسل جدید هستند، اما خاطره زلزله هنوز با آنهاست.
کارشناسان معتقدند که رسیدگی به سلامت روان بازماندگان، هیچگاه به اندازه بازسازی فیزیکی جدی گرفته نشد. اضطراب، افسردگی، ترس از زلزله و ناامنی روانی، هنوز در میان بخشی از مردم وجود دارد. هر لرزش خفیف زمین یا هر خبر زلزله در نقطهای دیگر از کشور، خاطرات تلخ را زنده میکند.
بافت اجتماعی؛ تغییر کرده، نه الزاماً ترمیم شده
زلزله بم ساختار اجتماعی شهر را نیز دگرگون کرد. مهاجرت بخشی از جمعیت، ورود نیروهای غیربومی در دوره بازسازی و تغییر سبک زندگی، باعث شد روابط سنتی و همبستگی اجتماعی گذشته کمرنگتر شود. اگرچه همدلی پس از فاجعه شکل گرفت، اما با گذر زمان، مشکلات اقتصادی و اجتماعی، جای آن را گرفت.
امروز بسیاری از شهروندان از کاهش نشاط اجتماعی، کمبود فضاهای فرهنگی و تفریحی و نبود برنامههای منسجم برای جوانان گلایه دارند. آنها معتقدند شهری که چنین رنجی را پشت سر گذاشته، بیش از هر چیز به امید، نشاط و سرمایه اجتماعی نیاز دارد.
ارگ بم؛ نماد مقاومت و یادآور فاجعه
ارگ تاریخی بم، بزرگترین سازه خشتی جهان، در زلزله بهشدت آسیب دید. بازسازی آن سالها طول کشید و امروز دوباره بهعنوان نماد شهر قد برافراشته است. اما ارگ بم تنها یک اثر تاریخی نیست؛ بلکه یادآور زخمی است که هنوز در حافظه جمعی مردم زنده است.
گردشگری میتوانست یکی از محورهای توسعه پایدار شهر باشد، اما نبود زیرساختهای مناسب گردشگری، تبلیغات ضعیف و کمبود خدمات جانبی باعث شده این ظرفیت بهطور کامل فعال نشود.
مدیریت شهری؛ میان گذشته و آینده
برخی کارشناسان معتقدند که ادامه دادن نگاه «شهر زلزلهزده» به بم، خود مانعی برای پیشرفت است. آنها میگویند پس از ۲۲ سال، باید از مرحله بازسازی عبور کرد و وارد فاز توسعه پایدار شد. این امر نیازمند برنامهریزی دقیق، جذب سرمایه، مشارکت مردم و شفافیت مدیریتی است.
در عین حال، شهروندان انتظار دارند مسئولان محلی و ملی، مشکلات امروز بم را صرفاً به زلزله نسبت ندهند و پاسخگوی مطالبات جاری مردم باشند.
بم امروز؛ ایستاده اما مطالبهگر
بم امروز شهری است که روی پای خود ایستاده، اما هنوز راهی طولانی تا رسیدن به وضعیت مطلوب دارد. مردمی که بزرگترین فاجعه طبیعی معاصر ایران را تجربه کردهاند، انتظار دارند که شهرشان نه فقط مقاوم، بلکه قابل زندگی، پویا و امیدوار باشد.
۲۲ سال پس از زلزله، بم دیگر ویرانه نیست، اما خاطره و پیامدهای آن فاجعه همچنان در زندگی مردم جاری است. اگر توسعه شهری، اقتصادی و اجتماعی با نگاهی انسانی و آیندهنگر دنبال شود، بم میتواند از «شهر زلزله» به «شهر تابآور و الگو» تبدیل شود؛ الگویی که نشان دهد بازسازی واقعی، از دل مردم آغاز میشود، نه فقط از بتن و آهن.
