گرد آورندگان :فاطمه فلاحی – کارشناس برنامه نویسی تحت وب
محمد زندویان - کارشناس تکنولوژی عمران
چکیده
حاشیهنشینی یکی از چالشهای ساختاری شهرهای ایران است که ریشه در مهاجرتهای کنترلنشده، نابرابری اقتصادی، ضعف برنامهریزی شهری و کمبود مسکن مناسب دارد. این پدیده علاوه بر ایجاد مشکلات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، مانعی جدی بر سر توسعه پایدار شهری محسوب میشود. این مقاله با تحلیل ابعاد مختلف حاشیهنشینی، به بررسی راهبردهای نوین ساماندهی آن میپردازد و پیشنهادهایی مبتنی بر تجارب جهانی و شرایط بومی ایران ارائه میکند.
کلمات کلیدی
حاشیه نشینی: سکونت در مناطق غیررسمی یا غیرقانونی ( بدون سند، در زمینهای دولتی یا بایر )
پدیده کالبدی : هر نوع عنصر، سازه، فضا، یا ساختاری گفته میشود که در محیط واقعی حضور مادی و ملموس دارد.
توانمندسازی درجا : بهبود شرایط زندگی مردم در همان جایی که هستند، بدون جابهجایی.
مقدمه
حاشیه نشینی یکی از مهمترین چالشهای شهرهای معاصر است که با گسترش سریع شهرنشینی، افزایش فشارهای اقتصادی و تغییرات اجتماعی، بهصورت گسترده در بسیاری از کشورهای جهان رخ داده است .
حاشیه نشینی فرآیندی چندبعدی است که ابعاد کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را دربرمیگیرد و معمولاً در نتیجه برهمکنش عوامل ساختاری و فردی شکل میگیرد .
این پدیده نه تنها نشاندهنده کمبودهای برنامه ریزی شهری است، بلکه منعکس کننده نابرابریهای اجتماعی و اقتصادی در جامعه نیز میباشد .
گسترش شهرنشینی در ایران، بهویژه از دهه ۱۳۵۰ به بعد، موجب شکلگیری سکونتگاههای غیررسمی و حاشیهنشین در اطراف کلانشهرها و مراکز صنعتی شده است. نبود برنامهریزی جامع برای مدیریت مهاجرت، کمبود مسکن اقتصادی و نبود عدالت فضایی باعث شده است که میلیونها نفر در سکونتگاههایی با کیفیت پایین خدمات زندگی کنند. ساماندهی حاشیهنشینی، نهتنها یک ضرورت اجتماعی، بلکه پیششرط توسعه شهری پایدار است.
تعریف حاشیه نشینی
حاشیه نشینی به استقرار جمعیت در فضاهایی اطلاق میشود که خارج از ساختار رسمی شهر قرار داشته و عموماً فاقد امکانات و استانداردهای لازم زندگی شهری هستند.
در این مناطق، خانهها معمولاً بدون مجوز یا بر روی زمینهایی با مالکیت نامشخص ساخته میشوند و خدماتی چون آب، برق، بهداشت، آموزش و حملونقل به شکل ناکافی ارائه میشود .
حاشیهنشینی صرفاً یک پدیده کالبدی نیست، بلکه مجموعهای از مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را نیز شامل میشود .
عوامل ایجاد حاشیه نشینی
پیشینه و علل شکل گیری حاشیه نشینی بسیار گسترده و چندلایه است که در ادامه به برخی از مهمترین عوامل می پردازیم :
• مهاجرتهای گسترده روستایی به شهر به دلیل فقر، بیکاری و کمبود فرصتها در مناطق روستایی
• رشد سریع و بی برنامه شهرها که باعث ناتوانی مدیریت شهری در پاسخگویی به نیازهای اسکان میشود .
• افزایش قیمت زمین و مسکن که اقشار کم درآمد را از بازار رسمی مسکن خارج میکند .
• نبود سیاستهای جامع و کارآمد برای تأمین مسکن مقرون به صرفه
• بروز بحرانهای اقتصادی، اجتماعی یا زیست محیطی
• جذب فرصتهای کاری در شهرها و شکل یری مراکز صنعتی بدون برنامه ریزی مسکن برای کارگران
• نابرابریهای گسترده درآمدی و ضعف عدالت اجتماعی
از عوامل گسترش حاشیه نشینی در ایران می توان به نکات زیر اشاره نمود :
1.عوامل اقتصادی
• کمبود فرصتهای شغلی در مناطق روستایی
• فقر شهری و ناتوانی گروههای کمدرآمد در خرید یا اجاره مسکن رسمی
• ناکارآمدی بازار مسکن و افزایش قیمت زمین
۲. عوامل اجتماعی
• مهاجرتهای گسترده در اثر خشکسالی و فروپاشی معیشت روستایی
• نبود نظام حمایتی اجتماعی مؤثر
• تفاوت سطح آموزش و مهارت میان مهاجران و جامعه شهری
۳. عوامل کالبدی و مدیریتی
• ضعف نظام برنامهریزی شهری
• محدودیت ظرفیت خدمات شهری
• ساختوسازهای غیرمجاز در اراضی دولتی و حریم شهر
ویژگیهای حاشیه نشینی
حاشیه نشینی ویژگیهای متعددی دارد که آن را از سایر بافتهای شهری متمایز میکند . برخی از این ویژگی ها :
• تراکم بالای جمعیت و کمبود زیرساختها
• ساخت وسازهای غیراستاندارد، فاقد استحکام و بدون نظارت مهندسی
• نبود خدمات عمومی کافی از جمله مدارس، درمانگاهها و فضاهای سبز
• بیکاری و اشتغال در بخش غیررسمی
• فقر گسترده و آسیب پذیری اقتصادی
• مشکلات فرهنگی و اجتماعی مانند ترک تحصیل، اعتیاد و بزهکاری
• ارتباطات فضایی ضعیف با بخشهای توسعه یافته شهر
پیامدهای حاشیه نشینی
پیامدهای حاشیه نشینی را میتوان در چند بعد اصلی بررسی کرد از جمله :
1) بعد اجتماعی : گسترش جرم و بزهکاری، کاهش امنیت، ضعف سرمایه اجتماعی، نابرابری طبقاتی
2) بعد اقتصادی: کاهش بهره وری نیروی کار، فشار بر بودجه شهری، گسترش مشاغل غیررسمی
3) بعد کالبدی و زیست محیطی: آلودگی، تخریب محیطزیست، فرسایش زمین، خطرپذیری در مقابل حوادث
4) بعد مدیریتی و سیاسی : دشواری در مدیریت شهری، افزایش شکاف بین شهروندان و حکومت محلی
تجربیات جهانی در مواجهه با حاشیه نشینی
کشورهای مختلف با رویکردهای متفاوتی به پدیده حاشیه نشینی پرداخته ند. برخی از این تجربه ها عبا رتند از :
• رویکرد ارتقای درجا (In-situ Upgrading):
ارائه خدمات شهری (آب، برق، فاضلاب، معابر) بدون جابهجایی ساکنان؛ تجربه کشورهای برزیل، هند و آفریقای جنوبی.
• رویکرد مشارکتمحور:
مشارکت مستقیم ساکنان در طراحی، مدیریت و اجرا.
• برنامههای مسکن ارزانقیمت:
اختصاص زمین ارزان، وام کم بهره و حمایت دولت برای ساخت مسکن اقتصادی.
• یکپارچه سازی اجتماعی و اقتصادی:
ایجاد فضاهای عمومی، بازارچهها، مراکز مهارتآموزی و حملونقل عمومی مناسب.
این تجربیات نشان میدهند که تخریب بدون برنامه ریزی نه تنها مشکل را حل نمیکند بلکه باعث گسترش بیشتر حاشیه نشینی میشود .
راهکارهای مدیریت و ساماندهی حاشیه نشینی
برای ساماندهی و مدیریت حاشیه نشینی، لازم است رویکردهای چندبعدی و مشارکتی اتخاذ شود :
توانمندسازی اقتصادی ساکنان و تقویت فرصتهای اشتغال
بهبود و اصلاح تدریجی بافتهای موجود به جای تخریب
ارائه خدمات پایه مانند بهداشت، آموزش و حملونقل
ساماندهی مالکیت زمین و صدور اسناد قانونی
مشارکت دادنه ساکنان در تصمیم گیری و مدیریت محلی
کنترل ساخت وسازهای جدید و برنامه ریزی بلندمدت برای اسکان
راهبردهای پیشنهادی برای ساماندهی حاشیهنشینی در ایران
۱. نوسازی و توانمندسازی درجا
• بهبود زیرساختها
• تثبیت مالکیت و صدور اسناد رسمی
• ارتقای کیفیت مسکن
۲. توسعه مسکن حمایتی و اجتماعی
• الگوهای مسکن کمهزینه و پایدار
• تعاونیهای مسکن اقشار کمدرآمد
• وامهای کمبهره و یارانهای
۳. ایجاد فرصتهای شغلی پایدار
• ایجاد مراکز آموزش فنیوحرفهای در مناطق حاشیه
• حمایت از مشاغل کوچک و خانگی
• ایجاد پیوند اقتصادی میان سکونتگاههای غیررسمی و بازارهای شهری
۴. رویکرد مشارکت اجتماعی
• تشکیل شورای محلی و انجمنهای ساکنان
• شفافیت در برنامهریزی و تصمیمسازی
• جلب اعتماد و همافزایی با مردم
۵. مدیریت یکپارچه شهری
• همکاری میان وزارت راه و شهرسازی، شهرداریها و سازمانهای خدماتی
• ایجاد نظام جامع اطلاعات مکانی برای شناسایی سکونتگاههای غیررسمی
• برنامهریزی پیشنگر برای جلوگیری از ایجاد محلات جدید حاشیهای
نتیجه گیری
حاشیه نشینی پدیده ای پیچیده و چندبعدی است که ریشه در نابرابری اقتصادی، ضعف برنامه ریزی شهری و روندهای مهاجرت دارد . برای کاهش و کنترل این پدیده، تنها راهکارهای کالبدی کافی نیست، بلکه باید به ابعاد اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نیز توجه شود . اتخاذ رویکرد توانمندسازی، مشارکت محور و مبتنی بر عدالت اجتماعی میتواند زمینه ساز کاهش حاشیه نشینی و ارتقای کیفیت زندگی در شهرها شود .
بنابراین ساماندهی حاشیهنشینی نیازمند رویکردی جامع، مشارکت محور و عدالت محور است که همزمان به ابعاد اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و مدیریتی توجه داشته باشد. سادهترین راه، جابهجایی ساکنان نیست؛ بلکه راه حل پایدار، توانمندسازی و ارتقای کیفیت زندگی در همان محل است. با بهرهگیری از تجارب جهانی و ظرفیتهای بومی، میتوان شرایط زندگی ساکنان حاشیه نشین را به طور پایدار بهبود داد و از گسترش سکونتگاههای غیررسمی جلوگیری کرد.
ff.fallahi564@gmail.com
mohammadzandavian@gmail.com
